فقها و مراجع تقلید دیدگاه‌های متفاوتی درباره ارزهای دیجیتال، به‌ویژه بیت‌ کوین، دارند. از نظر برخی علما، نبود ارزش ذاتی و نظارت رسمی، بیت‌ کوین را از پذیرش شرعی دور می‌کند. همچنین، وجود عناصر ربا و غرر در برخی معاملات ارز دیجیتال از دلایل دیگر مخالفت علما در حکم شرعی مربوط به آن‌هاست.

ما با مراجعه به وبسایت علما و مراجع تقلید شیعه، نظر و بررسی استفتائات آن‌ها را در خصوص انواع رمز ارزها، معاملات و استخراج ارزهای دیجیتال بررسی کرده‌ایم. درصورت داشتن سؤالات جزئی‌تر، توصیه می‌کنیم نظر و استفتائات علما در این حوزه را شخصاً از دفاتر و سایت‌های رسمی آن‌ها پیگیری کنید.

موضوعات مورد بررسی علما و مراجع تقلید درباره ارزهای دیجیتال

در سال‌های اخیر، علما و پژوهشگران اسلامی، چارچوب‌هایی را با توجه به اصول شرعی برای تحلیل مسائل نوپدید مانند ارزهای دیجیتال ارائه کرده‌اند. موضوعات مهم در بحث‌های فقهی حول حوزه کریپتو، شامل حرمت یا جواز آن، ماهیت ارزهای دیجیتال، حکم معامله و حکم استخراج آن‌هاست.

برخی فقها این ارزها را به یک عنوان خاص می‌شنساند و بر اساس معیارهایی مشخص، ماهیت استخراج یا رمزگشایی را در دسته‌ای از جمله مسابقه، هبه، جعاله، اجاره، حیازت، استخراجِ معدن، گنج‌یابی و شرکت قرار می‌دهند. بنابراین، هر مرجع تقلید و فقیه نظر خود را در این مسئله دارد.

نظر مراجع تقلید درباره حکم شرعی معاملات ارز دیجیتال

ارز دیجیتال در اسلام

فقها نظرات متفاوتی درباره حکم شرعی معاملات و ماهیت ارز دیجیتال دارند:

  • برخی از فقیهان معتقدند معامله با رمز ارزها نامعتبر است، زیرا هر معامله‌ای که دلیل شرعی روشنی برای مشروعیت آن وجود نداشته باشد و نظر شارع درباره‌اش مشخص نباشد، باطل است.
  • گروهی دیگر با تکیه بر قواعد فقه حکومتی، معتقدند که جایگاه ارزهای دیجیتال در نظام مالی کشور دارای مشکلاتی است.
  • بااین‌حال، برخی فقیهان در شرایط شک درباره قراردادهای جدید، صحت آنها را پذیرفته‌اند. استدلال این گروه بر اصل اصلابه‌الابهة، آیاتی مانند آیه وفای به عهد، آیه تجارت و حدیث «المسلمون عند شروطهم» است.

دیدگاه مهم ترین مراجع تقلید در این خصوص به‌شرح زیر است؛

آیت‌الله خامنه‌ای

در زمینه خرید و فروش ارزهای دیجیتال، تاکنون فتوای خاص و صریحی از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی، آیت‌الله سید علی خامنه‌ای، منتشر نشده است و ایشان تأکید کرده‌اند که افراد باید مطابق با قوانین و مقررات جاری کشور عمل کنند.

بااین‌حال،، بر اساس پرسش و پاسخ در پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری در خصوص معاملات فیوچرز، پاسخ‌هایی ارائه شده که می‌تواند راهنما باشد:

پرسش: «در مورد معاملات ارز دیجیتال، آیا گرفتن سود و فعالیت در بازارهای فیوچرز اشکال شرعی دارد؟ مثلاً سود گرفتن و معامله کردن از نوسانات بازار و قیمت ها، آیا مجاز است؟»

پاسخ: «ابتدا باید توجه داشت نسبت به ارز دیجیتال در مواردی که قانون مصوبی در این زمینه وجود ندارد، مقلدین معظم له می توانند در این مساله به مجتهد جامع الشرایطی که فتوای مشخصی در این باره دارد مراجعه نمایند.
اما نسبت به معاملات فیوچرز درغیر ارز دیجیتال اگر به صورت تعهد بر انجام معامله در زمان معین باشد اشکال ندارد و اگر معامله ای صورت نمی گیرد و کسب درآمد صرفاً بر اساس پیش بینی نوسانات قیمت باشد (معاملات آتی دائمی یا cfd) بنا بر احتیاط واجب موجب ملکیت درآمد حاصل نمی شود.»

آیت‌الله مکارم شیرازی

آیت‌الله مکارم شیرازی نیز دیدگاه یا حکم شرعی ویژه‌ای برای معاملات ارز دیجیتال منتشر نکرده‌اند، اما در مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی در سایت این مرجع تقلید، پرسش و پاسخی در خصوص معاملات بیت کوین به شرح زیر مطرح شده است:

پرسش: «آیا پول‌های مجازی مثل (بیت کوین) حلال است؟»

پاسخ: «با توجه به ابهامات زیادی که بیت کوین دارد ازجمله اینکه: منشاء استخراج این ارز روشن نیست و نیز غالباً اعتبار آن از سوی دولت‌ها پذیرفته‌نشده و همچنین منشاء سوءاستفاده‌های زیادی شده است، بنابراین معامله آن جایز نیست.»

آیت‌الله سیستانی

در سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی، درباره خرید و فروش و فعالیت در زمینۀ ارزهای دیجیتال یا رمزینه، این دو مساله منتشر شده است:

«مسأله ۲۷۲. خرید و فروش و فعالیّت در زمینۀ ارزهای دیجیتال یا رمزینه (پول‌های مجازی) – مانند بیت کوین Bitcoin – مورد توقّف است و مکلّف می‌تواند در این مسأله به مجتهد جامع الشرایط دیگر با رعایت الأعلم فالأعلم رجوع نماید؛ البتّه، هبه و قرض دادن ارزهای مذکور صحیح نیست.»

«همچنین، اگر در زمینۀ خرید و فروش و استخراج رمز ارزها قانونی وجود داشته باشد، اجازۀ مخالفت با قانون داده نمی‌شود و نیز استفادۀ غیر مجاز از انشعاب برق و مانند آن جهت استخراج و ماینینگ ارزهای دیجیتال، موجب ضمان مالی است.»

«مسأله ۲۷۳. اگر در معاملات ارزی، ارز فروخته نشود و تنها «نوسانات قیمت ارزها و تفاضل قیمت­­­ها» مورد توافق و معامله قرار گیرد، چنین معاملاتی جایز نبوده و باطل است؛ مانند معاملات صوری که بر «جفت ارزها» انجام می­‌شود.»

آیت‌الله نوری همدانی

آیت‌الله نوری همدانی به طور مستقیم در خصوص معاملات ارز دیجیتال حکم شرعی و نظری منتشر نکرده‌اند، اما براساس استفتاء اختصاصی سایت هدانا از دفتر حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی، به این پرسش و پاسخ رسیدیم:

پرسش: «حکم معاملات بیت کوین (ارز دیجیتال) چیست؟»

پاسخ: «ورود در این معاملات اشکال دارد.»

سایت ویکی شیعه نیز باطل بودن معاملات از نظر ایشان را تایید کرده است.

آیت‌الله شبیری زنجانی

براساس بخش سوالات شرعی پایگاه اطلاع‌رسانی مرجع عالیقدر آیت‌اله العظمی شبیری زنجانی، به پرسش و پاسخ زیر در خصوص معاملات ارزهای دیجیتال و حکم شرعی رسیدیم:

پرسش: «معاملات بیت کوین (ارز دیجیتال) چه حکمی دارد؟»

پاسخ: «چنانچه استفاده از این‌گونه ارزها نوعاً مفسده اقتصادی داشته یا خلاف قانون باشد، خرید و فروش آن‌ اشکال دارد.»

آیت‌الله صافی گلپایگانی

براساس آنچه پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه در این باره از دفتر استفتائات آیت الله العظمی صافی گلپایگانی در خصوص معاملات بیت کوین منتشر کرده، پاسخ ایشان به این شرح است:

پرسش ۱: «حکم معاملات بیت کوین (ارز دیجیتال) چیست؟»

پاسخ: «حرام و اکل مال به باطل است. والله العالم»

و همچنین از استفتاء سایت اسلام کوئست از دفتر استفتائات آیت الله العظمی صافی گلپایگانی به این پرسش و پاسخ رسیدیم:

پرسش ۲: «سایت‌های خارجی هستند که پول خارجی مثل بیت‌ کوین و … رو عرضه می‌کنند و بعد در سایت‌های ایرانی این پول‌های خارجی قابلیت خرید و فروش دارند. آیا از نظر شرعی تولید و به دست آوردن اینچنین پولی و خرید و فروش آن حرام است؟»

پاسخ: «بیت‌ کوین مالیت ندارد و قابل خرید و فروش نیست، اما اگر آن را به غیر مسلمان واگذار کرده در مقابل وجهی دریافت کنید اشکال ندارد.»

آیت‌الله سید محمدعلی علوی گرگانی

به استناد سایت مؤسسه آموزش و تحقیقات کاربردی فقه اقتصادی طیبات استفتا موجود در سایت ایشان به شرح زیر است:

پرسش: «با سلام و عرض ادب فراوان لطفا در خصوص خرید و فروش ارزهای دیجیتال که هم اکنون در سطح بین الملل بسیار رایج بوده (حدود ۱۲ سال) و همچنین صرافی های داخلی ایرانی ارزهای دیجیتال نیز امکان و خرید و فروش آن را بصورت آنلاین فراهم نموده و واسطه به خریداران و فروشندگان می شود و فقط در هر معامله مبلغی به عنوان کارمزد دریافت می نمایند ( مثل کارگزاریهای بورس) اشکال شرعی دارد. شما مستحضر هستید که این نوع ارزهای دیجیتال ماهیت فیزیکی ندارد و لی کاربردهای فراوان در خصوص مبادلات سریع داده ها و اطلاعات در سطح بین الملل ایفا می کند. و در آینده نزدیک نقش بسیار مهی در معاملات و جابجایی تراکنش ها بخصوص در بانک ها خواهد داشت لطفا در صورت نیاز به توضیح بیشتر در این خصوص به صرافی های ارزهای دیجیتال مراجعه فرمایید.»

پاسخ: «چنانچه اینگونه ارزها توسط حکومت در ایران و یا حکومت‌های دیگر در سطوح بین‌المللی مورد پذیرش قرار گرفته باشد به گونه ای که از غل و غش و فریب و اضرار عمومی به اموال مردم و جهل مصون باشد و در مواقع خاص همانند ارزهای فیزیکی قابل پیگیری و احقاق حق باشد مورد قبول است و تشخیص مصادیق آن بر عهده عرف جامعه و کارشناسان اقتصادی و حقوقی است.»

آیت‌الله وحید خراسانی

به استناد سایت مؤسسه آموزش و تحقیقات کاربردی فقه اقتصادی طیبات و همچنین سایت ویکی شیعه، استفتا موجود در خصوص حکم شرعی معامله ارز دیجیتال بیت کوین به شرح زیر است:

پرسش: «حکم معاملات بیت کوین (ارز دیجیتال) چیست؟»

پاسخ: «خرید و فروش آن باطل است.»

آیت‌الله هادوی تهرانی

در پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله هادوی تهرانی در خصوص معاملات ارزهای دیجیتال این استفتاء مطرح شده است:

پرسش: «نظر خلاصه شده و ساده تر آیت الله هادوی تهرانی رو در مورد خرید و فروش ارز دیجیتال می فرمایید؟»

پاسخ: «۱. به طور کلی اگر ارز دیجیتالی مالیت عرفی داشت و مانع شرعی در میان نبود، شرعاً قابل معامله است. به عبارت دقیق تر اگر در نظر عموم مردم دارای ارزش مالی (مالیت عرفی) باشد و مانع شرعی (مثلاً احتمال ضرر قابل توجه) در آن نباشد، از نظر شرعی دارای ارزش و مالیت خواهد بود و خرید و فروش آن جایز است.
۲. در هر مورد باید ضمن شناخت دقیق آن رمزارز وجود موانع شرعی یا عدم آن را بررسی شود.»

نظر فقهای اهل سنت درباره ارزهای دیجیتال

دیدگاه فقهای اهل سنت بسته به مکتب فقهی (حنفی، مالکی، شافعی، حنبلی) و شرایط اقتصادی-اجتماعی کشورها، متفاوت است. بااین‌حال، بانک مرکزی مالزی از طریق شورای مشورتی شرعی خود (SAC)، در جلسه سال ۲۰۲۰ اظهار کرد که برخی رمزارزها مانند بیت‌ کوین، اتریوم و ریپل در صورت عدم تعارض با اصول شرعی به‌عنوان مال (دارایی)، قابل تلقی هستند و معامله آن‌ها جایز است. به‌عبارت دیگر، رمزارزها می‌توانند مصداق «مال» شرعی با اعتبار عرفی، معاملات مشروع و پذیرش گسترده قرار گیرند.

علمای برجسته عربستان، از جمله «شيخ عاصم الحکیم» و برخی منابع رسمی، نسبت به بیت‌ کوین و رمز ارزها با احتیاط یا مخالفت کامل ابراز موضع کرده‌اند. یکی از نکات کلیدی مورد اشاره ایشان، فقدان پشتوانه رسمی، نوسان شدید قیمت، خطر استفاده در جرائم مالی و عدم کنترل مرکزی است که باعث شده برخی معامله در بیت‌کوین را حرام بدانند یا توصیه به احتیاط کنند.

ارز دیجیتال از نظر قرآن

قرآن کریم

در قرآن کریم به‌طور مستقیم حکمی شرعی برای معامله ارز دیجیتال وجود ندارد. اما ازآنجاکه رمز ارزها نوعی پول هستند و در معاملات استفاده می‌شوند، می‌توان اصول و مفاهیم کلی اقتصادی و معاملاتی را که در قرآن آمده است، به این حوزه نیز تعمیم داد:

رعایت عدالت در معاملات

در آموزه‌های قرآنی، عدالت رکن اصلی هر دادوستدی به‌شمار می‌رود. هر نوع معامله‌ای که منجر به ظلم یا ضرر به یکی از طرفین یا به جامعه شود، مردود است. بر همین اساس، فعالیت در حوزه ارزهای دیجیتال نیز تنها زمانی مشروع است که توازن منافع حفظ شده و حقی از کسی ضایع نشود.

وجود شفافیت در دادوستد

قرآن مسلمانان را به شفافیت در معاملات فرا می‌خواند و هرگونه فریب، پنهان‌کاری یا ابهام را نهی می‌کند. بنابراین، در مبادلات رمز ارزها نیز باید سازوکاری روشن در دسترس باشد و امکان تخلف، سوء‌استفاده یا کلاهبرداری را به‌حداقل برسد.

حفظ مال

حفظ اموال افراد از دیگر آموزه‌های مهم قرآن است. هر اقدام یا معامله‌ای که به از بین رفتن یا تهدید دارایی دیگران بینجامد، ناپسند و حرام است. به‌همین‌خاطر، امنیت در معاملات ارز دیجیتال باید در بالاترین سطح رعایت شود تا از سرقت، هک یا سوءاستفاده جلوگیری شود.

پرهیز از ربا

ربا از جمله موارد حرام در آموزه‌های قرآنی است. بنابراین، در هر نوع تراکنش مالی من‌جمله در ارزهای دیجیتال، نبود عناصر ربوی باید تضمین شود.

سؤالات متداول

آیا سود ارز دیجیتال حلال است؟

پاسخ این سؤال که آیا سود ارز دیجیتال حلال است یا نه، ارتباط مستقیمی با نظر مرجع تقلید شما دارد. چون ارز دیجیتال یک موضوع جدید است و هنوز بین مراجع اختلاف‌نظر وجود دارد، لازم است که شما بر اساس فتوای مرجع تقلید خودتان عمل کنید.

نظر رهبری درباره معاملات ارز دیجیتال چیست؟

رهبر معظم انقلاب اسلامی، آیت‌الله خامنه‌ای تاکنون فتوای خاص و صریحی درباره معاملات ارز دیجیتال منتشر نکرده‌اند. دفتر ایشان تأکید کرده است که افراد باید در این زمینه مطابق با قوانین و مقررات جاری کشور عمل کنند.

آیا استیک کردن رمزارزها حلال است؟

برخی فقها آن را شبیه ربا می‌دانند و حرام می‌دانند؛ برخی دیگر اگر ساختار مشارکتی باشد، ممکن است جایز شناخته شود. بهتر است براساس استفتاء مرجع تقلید مدنظر خود اقدام کنید.

جمع‌بندی

با توجه به تنوع دیدگاه‌ علما و مراجع تقلید درباره حکم شرعی معامله در بازار ارز دیجیتال، می‌توان گفت که مسئله رمز ارزها همچنان از منظر فقهی و شرعی محل بحث و اختلاف است. برخی از مراجع تقلید، به دلیل نبود پشتوانه فیزیکی، ابهامات در استخراج، نوسانات بالا و احتمال مفاسد مالی، خرید و فروش آن را حرام یا محل اشکال می‌دانند؛ در حالی‌ که گروهی دیگر با اتکا به اصولی مانند «اصالة الاباحة» و پذیرش عرفی دارایی‌ها، تحت شرایطی آن را جایز می‌دانند. در نهایت، از آنجا که این موضوع همچنان در حال تحول است، پیروی از فتوای مرجع تقلید فردی و رعایت قوانین جاری کشور توصیه می‌شود.